Η γονεϊκότητα είναι μία από τις σημαντικότερες και πιο απαιτητικές εμπειρίες της ζωής. Ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς αλληλεπιδρούν με τα παιδιά τους επηρεάζει όχι μόνο την παιδική ηλικία αλλά και τη μακροχρόνια πορεία του ατόμου σε πολλαπλά επίπεδα: συναισθηματικό, γνωστικό, κοινωνικό και συμπεριφορικό. Η επιστήμη της αναπτυξιακής ψυχολογίας έχει εστιάσει επί δεκαετίες στη μελέτη αυτής της δυναμικής σχέσης.
Στη δεκαετία του 1960, η ψυχολόγος Diana Baumrind εισήγαγε το μοντέλο των γονεϊκών στυλ (parenting styles), το οποίο παραμένει έως σήμερα από τις πιο αναγνωρισμένες θεωρητικές προσεγγίσεις για την κατανόηση της γονεϊκής συμπεριφοράς. Το μοντέλο αυτό βασίζεται στην ιδέα ότι οι διαφορές στον τρόπο ανατροφής εξηγούνται από το πώς οι γονείς συνδυάζουν δύο βασικές διαστάσεις της συμπεριφοράς τους: την αποδοχή και την απαιτητικότητα.
Οι δύο βασικές διαστάσεις της γονεϊκότητας
Στην προσέγγιση της Baumrind και των διαδόχων της (Maccoby & Martin, 1983), τα γονεϊκά στυλ ορίζονται μέσα από δύο βασικούς άξονες:
1️⃣ Αποδοχή ή Θερμότητα (Responsiveness)
Αφορά το βαθμό στον οποίο οι γονείς είναι συναισθηματικά διαθέσιμοι, ευαίσθητοι στις ανάγκες του παιδιού, προσφέρουν φροντίδα, στοργή, αποδοχή και ενίσχυση της αυτονομίας.
2️⃣ Απαιτητικότητα ή Έλεγχος (Demandingness)
Αφορά το βαθμό στον οποίο οι γονείς θέτουν κανόνες, περιμένουν υπευθυνότητα και επιβάλλουν οριοθέτηση με συνέπεια, επιτηρώντας τη συμπεριφορά του παιδιού.
Από το συνδυασμό αυτών των δύο διαστάσεων προκύπτουν τέσσερα βασικά γονεϊκά στυλ: Δημοκρατικό, Αυταρχικό, Επιτρεπτικό και Παραμελητικό.
Αναλυτική παρουσίαση των 4 τύπων γονεϊκού στυλ
1️⃣ Δημοκρατικό (Authoritative)
Το δημοκρατικό γονεϊκό στυλ χαρακτηρίζεται από υψηλή αποδοχή και υψηλή απαιτητικότητα. Οι γονείς αυτού του τύπου συνδυάζουν τη στοργή με σαφή όρια. Ασχολούνται ενεργά με τη ζωή του παιδιού, ενισχύουν την αυτονομία του, αλλά διατηρούν σταθερές προσδοκίες.
Χαρακτηριστικά:
■ Θέτουν κανόνες αλλά τους εξηγούν.
■ Ενθαρρύνουν το διάλογο.
■ Σέβονται και αναγνωρίζουν τα συναισθήματα του παιδιού.
■ Υποστηρίζουν την ανεξαρτησία αλλά εντός πλαισίου.
Παράδειγμα:
Σενάριο: Το παιδί θέλει να παίξει περισσότερη ώρα στον υπολογιστή.
Ο γονέας λέει:
«Καταλαβαίνω ότι θέλεις να παίξεις κι άλλο, όμως έχουμε συμφωνήσει ότι μετά τις 8 το βράδυ είναι ώρα ξεκούρασης. Θέλεις να κανονίσουμε αύριο μια επιπλέον ώρα παιχνιδιού;»
Τι δείχνουν οι έρευνες:
■ Τα παιδιά εμφανίζουν υψηλή αυτοεκτίμηση (Baumrind, 1991).
■ Αναπτύσσουν καλές κοινωνικές δεξιότητες και αυτορρύθμιση (Grolnick & Ryan, 1989).
■ Έχουν καλύτερη σχολική επίδοση (Steinberg et al., 1992).
■ Παρουσιάζουν χαμηλά επίπεδα άγχους και κατάθλιψης (Milevsky et al., 2007).
Γιατί είναι το πιο αποτελεσματικό:
Το δημοκρατικό στυλ προσφέρει στο παιδί την αίσθηση ότι οι ανάγκες του λαμβάνονται υπόψη, αλλά εντός δομημένων ορίων που το βοηθούν να αναπτύξει υπευθυνότητα και εσωτερικά κίνητρα.
2️⃣ Αυταρχικό (Authoritarian)
Το αυταρχικό στυλ χαρακτηρίζεται από υψηλή απαιτητικότητα και χαμηλή αποδοχή. Ο γονέας δίνει έμφαση στην πειθαρχία και την υπακοή, συχνά χωρίς συναισθηματική επικοινωνία.
Χαρακτηριστικά:
Αυστηροί κανόνες χωρίς εξήγηση.
Χρήση ποινών για τη διατήρηση της τάξης.
Χαμηλή ευαισθησία στα συναισθήματα του παιδιού.
Ελάχιστη αλληλεπίδραση για συζήτηση.
Παράδειγμα:
Σενάριο: Το παιδί διαφωνεί με την ώρα ύπνου.
Ο γονέας λέει:
«Η ώρα ύπνου είναι 9:00. Δεν έχεις δικαίωμα να το αμφισβητείς. Τώρα στο κρεβάτι.»
Τι δείχνουν οι έρευνες:
■ Τα παιδιά συχνά έχουν υψηλή συμμόρφωση και επίδοση σε κανόνες (Baumrind, 1991).
■ Αυξημένα επίπεδα άγχους και συναισθηματικής καταπίεσης (Lamborn et al., 1991).
■ Χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολία σε κοινωνικές σχέσεις (Steinberg, 2001).
■ Μπορεί να εκδηλώνουν είτε παθητικότητα είτε επαναστατικότητα στην εφηβεία.
Σημαντική επισήμανση:
Σε ορισμένα πολιτισμικά περιβάλλοντα (π.χ. Ασία), το αυταρχικό στυλ συνδέεται με διαφορετικά αποτελέσματα λόγω διαφορετικής σημασίας που δίνουν οι κοινωνίες στην υπακοή και τον σεβασμό (Chao, 1994).
3️⃣ Επιτρεπτικό (Permissive)
Το επιτρεπτικό στυλ χαρακτηρίζεται από υψηλή αποδοχή και χαμηλή απαιτητικότητα. Οι γονείς δείχνουν μεγάλη στοργή αλλά αποφεύγουν τη θέσπιση κανόνων και ορίων.
Χαρακτηριστικά:
■ Ανεπαρκής οριοθέτηση.
■ Αποφυγή συγκρούσεων.
■ Έμφαση στη συναισθηματική ικανοποίηση του παιδιού.
■ Ελλιπής καθοδήγηση στην ανάληψη ευθυνών.
Παράδειγμα:
Σενάριο: Το παιδί θέλει να φάει γλυκό αντί για φαγητό.
Ο γονέας λέει:
«Εντάξει, αφού δεν θέλεις το φαγητό, φάε παγωτό για να μην στεναχωρηθείς.»
Τι δείχνουν οι έρευνες:
■ Τα παιδιά έχουν υψηλή αυτοπεποίθηση στην αρχή, αλλά συχνά αναπτύσσουν παρορμητικότητα (Baumrind, 1991).
■ Αυξημένος κίνδυνος για προβλήματα αυτορρύθμισης και διαχείρισης θυμού (Maccoby & Martin, 1983).
■ Χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση και αυξημένος κίνδυνος παραβατικότητας στην εφηβεία (Lamborn et al., 1991).
Κεντρικό πρόβλημα:
Η απουσία σαφών ορίων δυσκολεύει το παιδί να μάθει να διαχειρίζεται ματαιώσεις και να αναλαμβάνει ευθύνες.
4️⃣ Παραμελητικό (Neglectful / Uninvolved)
Το παραμελητικό στυλ χαρακτηρίζεται από χαμηλή αποδοχή και χαμηλή απαιτητικότητα. Οι γονείς δεν εμπλέκονται ουσιαστικά στη ζωή του παιδιού ούτε σε συναισθηματικό ούτε σε οργανωτικό επίπεδο.
Χαρακτηριστικά:
■ Έλλειψη εποπτείας και καθοδήγησης.
■ Συναισθηματική απόσταση.
■ Αδιαφορία για τη σχολική, κοινωνική ή συναισθηματική πορεία του παιδιού.
■ Συχνά συνυπάρχει με προβλήματα ψυχικής υγείας ή εξαρτήσεων των γονέων.
Παράδειγμα:
Σενάριο: Το παιδί εκφράζει δυσκολίες στο σχολείο.
Ο γονέας λέει:
«Δεν με νοιάζει, βρες το μόνος σου.»
Τι δείχνουν οι έρευνες:
■ Υψηλός κίνδυνος συναισθηματικών διαταραχών (Steinberg, 2001).
■ Χαμηλή σχολική επίδοση.
■ Αυξημένα προβλήματα συμπεριφοράς, χρήσης ουσιών και παραβατικότητας (Lamborn et al., 1991).
■ Μακροχρόνιες δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Κλινική επίπτωση:
Η έλλειψη συναισθηματικής φροντίδας και ορίων στερεί από το παιδί βασικά δομικά στοιχεία για την ανάπτυξη της αυτορρύθμισης και της ψυχικής ανθεκτικότητας.
Το γονεϊκό στυλ ως δυναμική διαδικασία
Η ερευνητική κοινότητα σήμερα συμφωνεί ότι κανένα γονεϊκό στυλ δεν είναι απόλυτο ή στατικό. Αντίθετα:
Οι γονείς προσαρμόζουν το στυλ τους ανάλογα με την ηλικία, την ιδιοσυγκρασία του παιδιού και τις κοινωνικές συνθήκες.
Τα παιδιά επίσης επηρεάζουν το γονεϊκό στυλ μέσω της συμπεριφοράς και των αναγκών τους (συστημική προσέγγιση).
Το πλαίσιο (πολιτισμικό, οικονομικό, κοινωνικό) επηρεάζει τα αποτελέσματα κάθε στυλ.
Πρακτικές προτάσεις για γονείς:
■ Θέστε σταθερά όρια αλλά δείξτε ενσυναίσθηση.
■ Ενισχύστε την ανεξαρτησία, αλλά παρέχετε καθοδήγηση.
■ Μιλήστε ανοιχτά για τα συναισθήματα — και τα δικά σας και του παιδιού.
■ Αποφύγετε τις ακραίες μορφές είτε αυστηρότητας είτε υπερβολικής χαλαρότητας.
■ Αναγνωρίστε ότι η γονεϊκότητα είναι διαδικασία μάθησης και εξέλιξης.
Συμπέρασμα
Η θεωρία των γονεϊκών στυλ αποτελεί έναν σημαντικό οδηγό αυτογνωσίας για κάθε γονέα. Αν και δεν υπάρχει τέλειος γονιός, η προσπάθεια ισορροπίας ανάμεσα στην αγάπη και στην οριοθέτηση προσφέρει στα παιδιά το πιο σταθερό και ασφαλές περιβάλλον για υγιή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη.
Η καλλιέργεια ενός δημοκρατικού γονεϊκού στυλ είναι ίσως η καλύτερη επένδυση που μπορούμε να κάνουμε για την ευημερία των παιδιών μας — και τη δική μας.
Βιβλιογραφία
Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of Early Adolescence, 11(1), 56–95.
Maccoby, E. E., & Martin, J. A. (1983). Socialization in the context of the family: Parent-child interaction. In Handbook of Child Psychology.
Steinberg, L. (2001). We know some things: Parent–adolescent relationships in retrospect and prospect. Journal of Research on Adolescence, 11(1), 1–19.
Lamborn, S. D., Mounts, N. S., Steinberg, L., & Dornbusch, S. M. (1991). Patterns of competence and adjustment among adolescents from authoritative, authoritarian, indulgent, and neglectful families. Child Development, 62(5), 1049-1065.
Chao, R. (1994). Beyond parental control and authoritarian parenting style: Understanding Chinese parenting through the cultural notion of training. Child Development, 65(4), 1111-1119.
Meaney, M. J., & Szyf, M. (2005). Environmental programming of stress responses through DNA methylation: Life at the interface between a dynamic environment and a fixed genome. Dialogues in Clinical Neuroscience, 7(2), 103–123.
Kagitcibasi, C. (2007). Family, self, and human development across cultures. Lawrence Erlbaum Associates.
