Πόσες φορές έχουμε πει «αν είχα κάνει αυτό, δεν θα είχε συμβεί εκείνο»;
Πόσες φορές φοβόμαστε ότι αν δεν προσέξουμε αρκετά, “κάτι κακό θα συμβεί”;
Μέσα μας, υπάρχει μια ανάγκη: να κρατήσουμε τον έλεγχο.
Η αλήθεια όμως είναι ότι ένα μεγάλο μέρος της ζωής είναι απρόβλεπτο.
Το μέλλον δεν υπακούει πάντα στα σχέδιά μας.
Όσο κι αν οργανώσουμε, σχεδιάσουμε ή προσπαθήσουμε, υπάρχουν γεγονότα που ξεφεύγουν εντελώς από τη δική μας βούληση.
Σε αυτό το άρθρο θα δούμε:
■ γιατί η ψευδαίσθηση του ελέγχου μας “παγιδεύει”,
■ πώς το απρόβλεπτο μάς τρομάζει, και κυρίως,
■ πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε την ικανότητα να αντέχουμε την αβεβαιότητα.
Η φυσική ανάγκη του ανθρώπου για έλεγχο
Από τη φύση μας αναζητούμε προβλεψιμότητα.
Στην καθημερινότητά μας φτιάχνουμε ρουτίνες.
Στις σχέσεις μας προσπαθούμε να «ξέρουμε τι θα γίνει».
Στα επαγγελματικά μας θέλουμε “ασφάλεια”.
Ακόμα και για την υγεία μας κάνουμε προληπτικές εξετάσεις — κι αυτό ένα είδος ελέγχου είναι.
Όλα αυτά είναι φυσιολογικά και συχνά βοηθητικά.
Το πρόβλημα ξεκινά όταν περνάμε το όριο και αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι αν κάνουμε τα πάντα «σωστά», τότε μπορούμε να αποκλείσουμε οποιαδήποτε δυσκολία, πόνο ή απώλεια.
Η ψευδαίσθηση του ελέγχου
Ο όρος “ψευδαίσθηση του ελέγχου” περιγράφει ακριβώς αυτή την υπερεκτίμηση της ικανότητάς μας να ορίζουμε τα πάντα.
Παράδειγμα 1:
Κάποιος χάνει τη δουλειά του λόγω κρίσης.
Αντί να αναγνωρίσει ότι η απόλυση ήταν αποτέλεσμα ευρύτερων συνθηκών, βασανίζεται με σκέψεις:
«Αν είχα προσπαθήσει περισσότερο… Αν είχα προβλέψει… Αν είχα φερθεί αλλιώς…»
Παράδειγμα 2:
Ένα ζευγάρι προσπαθεί να έχει «τέλεια σχέση» αποφεύγοντας οποιαδήποτε σύγκρουση.
Όμως οι συγκρούσεις έρχονται. Και τότε βιώνουν πανικό, γιατί είχαν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να τις προλάβουν όλες.
Γιατί μας τρομάζει τόσο το απρόβλεπτο;
Το άγνωστο ενεργοποιεί τον φόβο: «Κι αν δεν τα καταφέρω;»
Η αβεβαιότητα δίνει την αίσθηση απώλειας ελέγχου — και αυτό απειλεί το εγώ.
Ο εγκέφαλος θέλει να «κλείνει τα σενάρια» για να ησυχάζει.
Το μυαλό μας λοιπόν προσπαθεί να φτιάχνει σενάρια, προβλέψεις και βεβαιότητες, ακόμα κι αν δεν υπάρχουν. Καλύτερα μια κακή «σιγουριά» παρά καθόλου σιγουριά.
Όταν δεν αντέχουμε την αβεβαιότητα:
Άνθρωποι που δυσκολεύονται να αντέξουν την αβεβαιότητα συχνά:
■ αγχώνονται υπερβολικά μπροστά σε κάθε αλλαγή,
■ έχουν εμμονές με λεπτομέρειες και “σχέδια για τα πάντα”,
■ αποφεύγουν νέες εμπειρίες,
■ ζουν σε διαρκή ανησυχία για το «τι μπορεί να πάει στραβά».
Αυτό οδηγεί τελικά σε μεγαλύτερη ψυχική εξάντληση, γιατί φυσικά δεν μπορούμε να ελέγξουμε όλα τα ενδεχόμενα.
Η πραγματικότητα: Η ζωή έχει το δικό της ρυθμό
Η ζωή μας δείχνει ξανά και ξανά ότι:
■ Κάποιοι άνθρωποι φεύγουν χωρίς να το περιμένουμε.
■ Σχέσεις διαλύονται χωρίς προειδοποίηση.
■ Ασθένειες εμφανίζονται ξαφνικά.
■ Κρίσεις (οικονομικές, πολιτικές, προσωπικές) ξεσπούν.
Το απρόβλεπτο δεν είναι “το πρόβλημα” της ζωής. Είναι η ίδια η ζωή.
Τι σημαίνει ανθεκτικότητα απέναντι στο απρόβλεπτο;
Η ανθεκτικότητα δεν σημαίνει:
■ να μην πληγωθούμε ποτέ,
■ να έχουμε έτοιμες λύσεις για όλα,
■ να μην φοβηθούμε.
Ανθεκτικότητα σημαίνει:
Να συνεχίζουμε παρά την αβεβαιότητα.
Να αντέχουμε το «δεν ξέρω τι θα γίνει».
Να έχουμε ψυχική ευελιξία όταν το πλάνο αλλάζει.
Όπως λέει και ο Viktor Frankl:
«Όταν δεν μπορούμε να αλλάξουμε μια κατάσταση, καλούμαστε να αλλάξουμε τον εαυτό μας.»
Πώς καλλιεργείται η αντοχή στην αβεβαιότητα;
Δεν γεννιόμαστε όλοι με την ίδια αντοχή στο απρόβλεπτο. Μπορούμε όμως να την δουλέψουμε:
1️⃣ Μαθαίνοντας να διακρίνουμε τι μπορούμε να ελέγξουμε και τι όχι.
Δεν ελέγχω πότε θα πεθάνει ένας δικός μου άνθρωπος.
Ελέγχω όμως πώς θα σταθώ δίπλα του όσο ζει.
2️⃣ Αποδεχόμενοι ότι το άγνωστο είναι κομμάτι της ζωής.
Το μέλλον δεν είναι ποτέ εγγυημένο — και αυτό είναι η αλήθεια για όλους μας.
3️⃣ Δουλεύοντας την ανθεκτικότητα σε μικρά πράγματα.
Όταν ακυρωθούν σχέδιά μας, όταν κάτι δεν γίνει όπως θέλαμε.
Αυτές οι “μικρές ασκήσεις” φτιάχνουν τη μεγάλη ανθεκτικότητα.
4️⃣ Δίνοντας χώρο στο συναίσθημα.
Να νιώσουμε το φόβο, τη λύπη, το άγχος — και να τα αντέξουμε χωρίς να πανικοβληθούμε.
5️⃣ Βρίσκοντας νόημα μέσα στην αβεβαιότητα.
Το νόημα είναι το μεγάλο “αντίβαρο” του ελέγχου.
Ένα απλό παράδειγμα από την καθημερινότητα:
Η Άννα, 42 ετών, είχε πάντα προγραμματισμένη τη ζωή της. Καριέρα, οικονομική σταθερότητα, προγραμματισμένες διακοπές, υγιεινή διατροφή, σωστή οργάνωση.
Ξαφνικά, ο σύζυγος διαγιγνώσκεται με σοβαρή ασθένεια.
Όλο το οικοδόμημα ασφάλειας καταρρέει.
Στην αρχή ένιωσε πανικό: «Δεν προνόησα; Δεν τα έκανα όλα σωστά;»
Όμως σιγά-σιγά, μέσα από υποστήριξη, θεραπεία και προσωπική διεργασία, άρχισε να μαθαίνει να ζει με αυτό που δεν μπορεί να ελέγξει.
Αντέχει την αβεβαιότητα, παραμένει παρούσα, βρίσκει νέο νόημα στη φροντίδα και τη σχέση τους.
Η μεγάλη στροφή: από τον έλεγχο στην εμπιστοσύνη
Η μεγαλύτερη αλλαγή είναι αυτή:
Να μετακινηθούμε από την ανάγκη για έλεγχο, στην ικανότητα να εμπιστευόμαστε τη διαδικασία της ζωής.
Δεν σημαίνει παθητικότητα.
Σημαίνει:
δράση εκεί που μπορούμε,
αποδοχή εκεί που δεν μπορούμε,
και εμπιστοσύνη ότι θα αντέξουμε και τα απρόβλεπτα.
Συμπέρασμα:
■ Το απρόβλεπτο δεν είναι “εχθρός”. Είναι ο φυσικός ρυθμός της ζωής.
■ Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι το να τα ελέγξουμε όλα, αλλά να μπορούμε να αντέχουμε όταν χάνουμε τον έλεγχο.
■ Δεν υπάρχει απόλυτη ασφάλεια. Υπάρχει όμως δυνατότητα προσαρμογής.
Βιβλιογραφία
Langer, E. J. (1975). The illusion of control. Journal of Personality and Social Psychology, 32(2), 311.
Carleton, R. N. (2016). Into the unknown: A review and synthesis of contemporary models involving uncertainty. Journal of Anxiety Disorders, 39, 30-43.
Frankl, V. E. (1985). Man’s Search for Meaning.
Yalom, I. D. (1980). Existential Psychotherapy.
